Φίδια, δράκοι και άλλα μυθικά πλάσματα

Παίζουσι και χορεύουσι και πως πετούν νομίζουν. Όλες του κόσμου ταις χαραίς θαρρούσι πως κερδίζουν. Δεν ξεύρουν πως ευρίσκονται εις στόματα θηρίων. Τούτου του Έρωτος δηλοί το πάθος το αχρείον

Από τη βουβή και μυστηριώδη Προϊστορία, όταν ο άνθρωπος συνειδητοποίησε ότι ο θάνατος είναι η βέβαιη κατάληξη της ύπαρξής του, ο φόβος για το άγνωστο και το υπερφυσικό έγινε κομμάτι της ζωής του. Για να μπορέσει να τον ελέγξει και να τον ξορκίσει χρειάστηκε να του δώσει ονόματα και μορφή και να φτιάξει ιστορίες που στο τέλος θα τον νικά ή θα συμφιλιώνεται μαζί του.

Από τη μυθολογία μέχρι τη λαϊκή παράδοση, τον κόμη Δράκουλα και τους εξωγήινους, ο άνθρωπος δημιούργησε τέρατα για όλες τις χρήσεις. Για να προειδοποιεί για κινδύνους, να δικαιολογεί πειρασμούς, να ξεχωρίζει και να απομονώνει το ξένο, να δίνει μορφή στο άγνωστο. Να διώχνει τους φόβους του, αλλά και να φανερώνει τη σκοτεινή πλευρά του εαυτού του.

Στο τέλος κάποια από αυτά τα οικειοποιείται, τα μετατρέπει σε σύμβολα, τους δίνει αποτροπαϊκές δυνάμεις για να τα χρησιμοποιήσει και να αντιμετωπίσει τον εχθρό αυτού του κόσμου ή του άλλου.

Αυτή ήταν και η μοίρα της Μέδουσας, μιας από τις τρεις Γοργόνες. Κόρη πανέμορφη, με πλούσια μακριά μαλλιά, γεμάτα χρυσές μπούκλες, όπως την περιγράφει και ο Οβίδιος στις Μεταμορφώσεις. Η εξέλιξη στον κόσμο των ανθρώπινων θεών ήταν σχεδόν αναμενόμενη…

Ο Ποσειδώνας θαμπωμένος από την ομορφιά της, την κυνήγησε μεταμορφωμένος σε άλογο και την βίασε μέσα στο ναό της Αθηνάς. Οργισμένη η Αθηνά, αφού δεν μπορούσε να τιμωρήσει τον Ποσειδώνα, τιμώρησε τη Μέδουσα και τη μεταμόρφωσε σε πλάσμα απαίσιο και φριχτό. Οι χρυσές μπούκλες έγιναν φίδια και μια κατάρα θα τη συνόδευε για πάντα. Όποιος τύχαινε να την κοιτάξει στα μάτια πέτρωνε στη στγμή.

Η κακή τύχη της άμοιρης Γοργόνας συνεχίστηκε και αφού είχε γίνει τέρας με φοβερές δυνάμεις. Ο ηρωικός Περσέας, με τη βοήθεια της Αθηνάς, χρησιμοποίησε την ασπίδα του ως καθρέφτη, απέφυγε τη ματιά της και της πήρε το κεφάλι. Έτσι γλίτωσε και δεν έπεσε στην παγίδα του βασιλιά της Σερίφου Πολυδεύκη που ήθελε να τον εξοντώσει. Από τότε το κεφάλι της Γοργόνας Μέδουσας κοσμεί την ασπίδα της Αθηνάς, αλλά και κάθε πολεμιστή που χρειαζόταν την θεϊκή προστασία της για να αποκρούει τους εχθρούς.

Μέσα από τη Μέδουσα, καθώς ο Περσέας της έκοβε το κεφάλι με το σπαθί του, ξεπήδησαν τα δυο παιδιά της με τον Ποσειδώνα. Ο Χρυσάωρας, ένας γίγαντας πολεμιστής με χρυσό σπαθί και ένα υπέροχο φτερωτό άλογο, ο Πήγασος, που το όνομά του σημαίνει “αυτός που γεννήθηκε κοντά στις πηγές του Ωκεανού”.

Μόλις τον είδε ο Περσέας τον ιππεύει και φθάνει μέχρι την Αιθιοπία με σκοπό να σώσει την Ανδρομέδα που περίμενε την μοίρα της δεμένη στο βράχο, έτοιμη θυσία για το Κήτος, τον Κηφέα. Να το εξευμενίσει και να αφήσει ήσυχους τους κατοίκους της χώρας. Και φυσικά ο Περσέας σκοτώνει το τέρας και παντρεύεται την όμορφη κόρη.

Θεϊκό άλογο, καθώς ήταν ο Πήγασος βρήκε γρήγορα τη θέση του στον Όλυμπο μεταφέροντας τους κεραυνούς του Δία από το εργαστήριο του Ηφαίστου στον πατέρα των θεών. Κάποια στιγμή, στην Κόρινθο, κοντά στην πηγή Πειρήνη, καθώς ξεδιψούσε, τον αιχμαλώτισε ο Βελλερεφόντης. Παρέα κάναν πολλά σπουδαία κατορθώματα και ανάμεσα σε αυτά εξόντωσαν τη Χίμαιρα, ένα άλλο φοβερό τέρας.

Τα περισσότερα τέρατα ήταν πλάσματα δίμορφα, φτιάχνοντας το σώμα τους από μέρη ζώου, πτηνού ή και ανθρώπου, θυμίζοντας σε όλους και το δισυπόστατο του χαρακτήρα τους. Οι Κένταυροι είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα. Με σώμα αλόγου και ανθρώπινο κορμό οι γιοι του Ιξίονα, ήταν άγριοι και τους άρεσε το ποτό και οι γυναίκες. Συνδυασμός πολύ επικίνδυνος, ειδικά για τους μόνιμους εχθρούς τους, τους πολιτισμένους Λαπίθες. Στο γάμο του Λαπίθη Πειρίθοου με την Ιπποδάμεια έγινε κακό μεγάλο, που μόνο με τη βοήθεια του Θησέα οι βάρβαροι Κένταυροι κατάφεραν να εξοντωθούν….Οι σοφοί Κένταυροι Φόλος και Χείρωνας αποτελούσαν εξαιρέσεις, ίσως γιατί είχαν άλλον πατέρα …

Με καταγωγή από την Ανατολή ο γρύπας είναι ένα άλλο δίμορφο πλάσμα. Με σώμα λιονταριού ή, σπανιότερα, αλόγου, είχε κεφάλι και φτερά αετού και έτσι πατούσε σε γη και ουρανό. Γρύπες συνόδευαν τους Αιγύπτιους Φαραώ, γρύπες φυλούσαν την αίθουσα του θρόνου στην Κνωσό, γρύπες σέρνουν ένα άρμα πάνω σε αυτό το δαχτυλίδι – σφραγίδα.

Γρύπες με αποτροπαϊκό χαρακτήρα στόλιζαν τους λέβητες, τα πολυτιμότερα αναθήματα που πρόσφεραν οι πλούσιοι “πιστοί” στα ιερά της εποιχής τους, φανερώνοντας τις από πάντα στενές επαφές με την Ανατολή και την τέχνη της. Ο Ηρόδοτος, όμως, διηγείται για αυτούς μια ωραία ιστορία που την τοποθετεί στο Βορρά και έχει πρωταγωνιστές τους χρυσοθήρες Αριμασπούς και τους αφοσιωμένους στον Απόλλωνα Γρύπες…

«Στην Βόρεια Ευρώπη υπάρχει ο περισσότερος χρυσός, αλλά και πάλι δεν μπορώ να πω με βεβαιότητα πώς παράγεται ο χρυσός, αφού λέγεται ότι μονόφθαλμοι άνθρωποι που ονομάζονται Αριμασποί τον κλέβουν από τους γρύπες. Αυτό δεν το πιστεύω, ότι δηλαδή υπάρχουν μονόφθαλμοι, οι οποίοι έχουν διαφορετική φύση από τους υπόλοιπους ανθρώπους. Τα πιο απομακρυσμένα εδάφη, αν και είναι σχεδόν αποκλεισμένα από όλα τα υπόλοιπα του κόσμου, είναι πιθανό να έχουν αυτά τα πράγματα που θεωρούμε ως τα καλύτερα και σπανιότερα.» Ηρόδοτος, Iστορίες, 3.116

Τι ωραία που τα διηγείται ο παραμυθάς της Ιστορίας! Αμφισβητεί σαν ορθολογιστής την υπάρξη μονόφθαλμων ανθρώπων, αλλά δεν έχει καμιά αμφιβολία για την ύπαρξη των δίμορφων Γρυπών…αλλά ποιος θα αμφέβαλλε για αυτούς, όταν και στη λατρεία του αγαπημένου Διόνυσου συμμετέχουν μεταφέροντας το θεό φροντίζοντας να είναι πάντα η κούπα του γεμάτη με κρασί;

Εκτός από την πλούσια παρουσία του σε μύθους, ο Γρύπας ήταν και σύμβολο της πόλης των Αβδήρων, συνδέοντας την παρουσία του εκεί με τους κατοίκους της ιωνικής πόλης Τέω που έφτασαν ως άποικοι πρόσφυγες, για να αποφύγουν τον περσικό ζυγό. Στη νέα πατρίδα έκοψαν νόμισμα ίδιο με αυτό που χρησιμοποιούσαν παλιά. Από τη μια πλευρά έβαζαν τον Απόλλωνα και από την άλλη έναν γρύπα έτοιμο να πετάξει.

Αυτό το χαριτωμένο δικέφαλο σκυλάκι με τα στρόγγυλα ψωμάκια – προσφορές στο στόμα είναι ο φοβερός και τρομερός Κέρβερος, ο φύλακας του Κάτω Κόσμου. Ο μύθος τον θέλει με τρία κεφάλια και ουρά φιδιού και τελευταίο θύμα του Ηρακλή στη σειρά των 12 άθλων του. Στο λατρευτικό συμβολισμό, όμως, ήταν το πλάσμα που κρατούσε σταθερή και αδιαπέραστη τη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στους δύο κόσμους, των ζωντανών και των νεκρών.

Τρίμορφο πλάσμα η Σφίγγα, αινιγματικό και σκοτεινό. Δεν συνδέεται με κάποιον θεό, όπως συνήθως συμβαίνει με τα άλλα τέρατα. Αντίθετα, σχεδόν ταυτίζεται με τη Βοιωτία και τον θηβαϊκό μυθολογικό κύκλο. Με λιονταρίσιο σώμα, γυναικείο κεφάλι και φτερά μεγάλου πουλιού αυτή η γιγαντιαία Σφίγγα ήταν αφιέρωμα της ισχυρής και πλούσιας Νάξου στο μαντείο των Δελφών.

Το γενεολογικό της δέντρο παλιό και θεϊκό. Όπως στις περισσότερες περιπτώσεις, οι εκδοχές διάφορες. Επικρατέστερη όμως αυτή που θέλει γονείς της την Έχιδνα και τον Τυφώνα και αδέρφια της άλλα διάσημα τέρατα, με πιο γνωστά τη Λερναία Ύδρα, τον Κέρβερο και το Λιοντάρι της Νεμέας.

Η Σφίγγα εμφανίζεται στη Θήβα κατά την απουσία του βασιλιά Λαΐου στους Δελφούς, που πήγε να μάθει για την τύχη του παιδιού του που το έδιωξε με σκοπό τον αφανισμό του, για να γλιτώσει τον δικό του. Το φοβερό τέρας εγκαταστάθηκε στο όρος Φίκιο στην είσοδο της πόλης και σε όποιον διαβάτη δεν απαντούσε το αίνιγμα που ρωτούσε, του επιφύλασσε φριχτό τέλος τρώγοντάς τον. Η συνέχεια είναι γνωστή με τον Οιδίποδα, τον “χαμένο” γιο του Λαΐου, νικητή.

Μάλλον λόγω του μυστηριώδους χαρακτήρα της και την αγάπη της για τα αινίγματα, η Σφίγγα σχετίζεται με τη σοφία, ενώ, όπως και άλλα τέρατα εμφανίζεται ήδη στην μυκηναϊκή, μινωική και πιο πριν στην ανατολική τέχνη φανερώνοντας την καταγωγή της από τον μακρινό αυτό κόσμο, που τόσα πολλά έχει προσφέρει στις ιστορίες, τους μύθους και την τέχνη του πολιτισμού που γεννήθηκε σε αυτό τον τόπο.

…και όπως συμβαίνει με τα τέρατα έχει έντονο αποτροπαϊκό χαρακτήρα, φυλώντας τάφους και ιερά, στολίζοντας επιτύμβιες στήλες και αγγεία και ως ειδώλιο προσφερόταν ως κτέρισμα, δώρο νεκρικό. Και έτσι, σιγά σιγά έχασε τον τερατώδη χαρακτήρα της και απέκτησε ένα πιο αόριστο και συμβολικό αποτελώντας αγαπημένο διακοσμητικό θέμα σε κάθε είδους αντικείμενο.

Και βέβαια, τα τέρατα δεν ήταν αποκλειστικά προϊόντα του παλιού, ειδωλολατρικού κόσμου, που φοβόταν το υπερβατικό και ερμήνευε το άγνωστο με συναρπαστικά παραμύθια για μυθικά πλάσματα. Από τους πιο δημοφιλείς χριστιανούς αγίους, ο Άγιος Γέωργιος ντυμένος πάντα στρατιωτικά, παριστάνεται από τον 12ο αιώνα και μετά να σκοτώνει έναν φτερωτό δράκο με το δόρυ του πάνω από το λευκό του άλογο.

Πολλά θαύματα του αποδίδονται. Κάποια από αυτά φαίνονταν εντελώς εξωπραγματικά -για αυτό δεν είναι, άλλωστε, θαύματα; – και ήδη αμφισβητούμενα από παλιά…ένα από αυτά όμως, αυτό που μοιάζει με τον αρχαίο μύθο του Περσέα και της Ανδρομέδας έμελλε να γίνει το σήμα κατατεθέν του. Έξω από την Κυρήνη της Λιβύης υπήρχε ένας δράκος δίπλα σε μια πηγή και εμπόδιζε τους ανθρώπους να πάρουν νερό. Οι κάτοικοι της περιοχής του έστελναν κάθε μέρα από ένα παιδί να φάει, για να ησυχάζει. Τη μέρα που ήταν να φάει την κόρη του βασιλιά, έφτασε ο Άγιος Γεώργιος και έσωσε το κορίτσι. Και επειδή σε ένα βίο αγίου δεν ταιριάζει ο γενναίος νέος να παντρευτεί τη βασιλοπούλα, ο βασιλιάς και η οικογένειά του βαφτίστηκαν χριστιανοί.

Ένας άλλος στρατιωτικός άγιος, που συχνά παρουσιάζεται να ποδοπατεί έναν δράκο, είναι ο Άγιος Μηνάς. Αν και η ζωή του δεν συνδέεται με την πόλη της Καστοριάς, αφού έδρασε στην Αίγυπτο τα πρώτα χριστιανικά χρόνια, οι Καστοριανοί τον αγαπούν πολύ, καθώς τη μέρα της γιορτής του, στις 11 Νοεμβρίου, το 1912 η πόλη απελευθερώθηκε από τους Τούρκους χωρίς να σκοτωθεί κανείς.

Κι άλλος στρατιωτικός άγιος καβάλα σε άσπρο άλογο σκοτώνει ένα γιγάντιο φίδι. Είναι ο Άγιος Θεόδωρος ο Τήρων, που γρήγορα έδειξε ιδιαίτερο ζήλο και ανδρεία. Η φήμη του μεγάλωσε όταν μια πλούσια γυναίκα τον κάλεσε για βοήθεια και σκότωσε με το ακόντιό του ένα φίδι – τέρας, που τρομοκρατούσε τους κατοίκους της περιοχής.

Σύμβολο του Κακού στη χριστιανική μυθολογία και το φίδι. Είναι ο πειρασμός και ο διαφθορέας. Σε αυτό οφείλεται η πτώση του ανθρώπου και η απομάκρυνσή του από τον κήπο της Εδέμ. Σε αυτό οφείλεται το τέλος της αθωότητας. Σε αυτό, όμως, οφείλεται και η αφύπνηση της συνείδησης, η γνώση.

Πλάσμα πραγματκό και όχι μυθικό, το φίδι έγινε σύμβολο αμφίσημο. Σύμβολο της ζωής, του θανάτου και της αναγέννησης. Σύμβολο του καλού, του κακού, αλλά κυρίως της σοφίας και της γνώσης. Από τη θεά των φιδιών στη μινωική Κρήτη μέχρι τη λατρεία του Ασκληπιού, το φίδι εμφανίζεται σε πολλούς μύθους είτε ως πρωταγωνιστής είτε ως συμπληρωματικό ή συμβολικό στοιχείο. Ο ίδιος ο Κέκροπας, ο μυθικος ιδρυτής της Αθήνας ήταν μισός άνθρωπος μισός φίδι και κάτω στο βράχο της Ακρόπολης φώλιαζε ο Εριχθόνιος, ο γιος της Αθηνάς και του Ηφαίστου, και αυτός μισός άνθρωπος μισός φίδι, συνδέοντας τον πάνω και τον κάτω κόσμο.

Υπήρχε όμως και ο Αγαθοδαίμων, το φίδι φύλακας. Πολλές φορές είχε τη μορφή του Δία ή του Διόνυσου και απεικονιζόταν κρατώντας το Κέρας της Αμάλθειας και στάχυα. Αν και δεν έχανε τις χθόνιες ιδιότητές του συμβόλιζε τον πλούτο, τη γονιμότητα και την ευδαιμονία.

Τον χθόνιο χαρακτήρα και συμβολισμό τους φανερώνουν τα φίδια που είναι τυλιγμένα στους κορμούς των δέντρων στα επιτύμβια ανάγλυφα νεκρών που η οικογένεια ή η πόλη αποφάσισαν να κυρήξουν ήρωες και να τους θάψουν με ανάλογες τιμές.Ο νεκρός ήρωας ντυμένος τα ρούχα του πολεμιστή, θλιμμένος ιππεύει το άλογό του και σε ένα δέντρο μπροστά του ένα φίδι τυλιγμένο σφιχτά στον κορμό του θυμίζει την πορεία του προς τον κόσμο των νεκρών. Άλλες φορές είναι μόνος …

…άλλες τον συνοδεύουν τα αγαπημένα του σκυλιά…

και άλλες η οικογένεια είναι εκεί για να τον αποχαιρετήσει…

Το φίδι δεν έχασε ποτέ την υπερβατική του υπόσταση για αυτό έζησε παρέα με τους δράκους και τα άλλα μυθικά πλάσματα που συντρόφευσαν τη ζωή μας από πολύ παλιά, από τότε που οι άνθρωποι αντίκρυσαν για πρώτη φορά τα τερατώδη απολιθώματα δεινοσαύρων μέχρι που ο Μεγαλέξανδρος σκότωσε τον Κατηραμένο Όφι…